Milyonluk hamburger: İran banknotlarından 4 sıfır siliniyor

Tahran’ın merkezinde sıradan bir öğle yemeği… Bir hamburger, bir patates kızartması ve bir fincan kahve. Dolar karşılığı yaklaşık 5. Ama kasada ödenen tutar neredeyse 6 milyon riyal. Rakam kulağa astronomik geliyor, cüzdana sığmayan sıfırlar psikolojik baskıyı artırıyor. İran yönetimi işte bu görüntüyü değiştirmek için para biriminden dört sıfır atmaya hazırlanıyor.

Enflasyonun altında ezilen ekonomi

İran ekonomisi uzun süredir yüksek enflasyon, zayıf büyüme ve uluslararası yaptırımların baskısı altında. Fiyatlar hızla yükseliyor, yerel para birimi her yıl biraz daha değer kaybediyor. Halk için bu, maaşların erimesi, alışveriş poşetlerinin hafiflemesi, geleceğe dair belirsizliğin artması anlamına geliyor.

Yaptırımlar nedeniyle dış finansmana erişim zorlaşırken, petrol gelirlerinin önemli bir kısmı da engellerle karşılaşıyor. Devletin bütçe açığını kapatmak için para basması, yani yerel ifadeyle “sıfır üretmesi” enflasyonu daha da besliyor.

Dört sıfır atma kararı: Yeni bir sayfa mı, makyaj mı?

Parlamentonun kabul ettiği düzenleme ile, riyalin nominal değerinden dört sıfır atılması planlanıyor. Örneğin bugün 100.000 riyal olan bir tutar, düzenleme sonrası 10 yeni birim olarak ifade edilecek. Banknotların üzerindeki sıfırlar azalacak, fiyat etiketleri daha kısa hale gelecek.

Resmî açıklamalarda bu adımın temel amaçları şöyle özetleniyor: Günlük işlemleri kolaylaştırmak, muhasebe sistemlerindeki karmaşıklığı azaltmak, para basım ve nakliye maliyetlerini aşağı çekmek ve para birimine psikolojik bir güç kazandırmak.

Yetkililere göre “psikolojik”, eleştirilere göre “yetersiz” hamle

Kararın savunucuları, bunun doğrudan enflasyonu düşürmeyi hedefleyen bir adım olmadığını açıkça dile getiriyor. Yani kimse, sıfır atılır atılmaz fiyatların düşeceğini iddia etmiyor. Daha çok günlük hayatta kullanılan sayıların sadeleştirilmesi, para birimine “ciddiyet” kazandırılması hedefleniyor.

Ancak ekonomistler arasında ciddi bir itiraz hattı var. Eleştirilerin özü şu cümlede toplanıyor: “Motor sürekli sıfır üretiyorsa, onları silmek hiçbir şeyi çözmez.” Yani, enflasyonun kaynağı olan para politikası ve yapısal sorunlar değişmedikçe, banknotlardan sıfır silmenin kalıcı bir etkisi olmayacağı vurgulanıyor.

Uzun bir değer kaybının kısa özeti

İran para biriminin hikâyesi, son yılların değil, onlarca yılın erozyonunu taşıyor. Bugün piyasada dolaşan 500.000 riyallik bir banknot, yalnızca birkaç on sent değerinde. Oysa 1980’lerin başında, 200 riyal civarında bir banknotla 1 ABD doları almak mümkündü.

Bu dramatik gerileme, sadece rakamların büyümesiyle değil, toplumun hafızasında da derin izler bırakmış durumda. İnsanlar, bir ömür boyu çalışarak biriktirdikleri tasarrufların nasıl eridiğini hatırlıyor. Bu nedenle, yeni banknotların tasarımı veya üzerindeki sıfır sayısı, tek başına güven inşa etmeye yetmiyor.

Yaptırımlar, politikalar ve kaçırılan fırsatlar

Para biriminin değer kaybı konusunda sadece dış yaptırımları suçlamak, resmin tamamını anlatmaya yetmiyor. Eski-yeni pek çok karar vericinin de kabul ettiği gibi, yıllar boyunca atılmayan adımlar, çeşitlendiril(e)meyen ekonomi ve petrol gelirlerine bağımlılık, krizi derinleştirdi.

Özellikle 2010’lu yılların başından itibaren, petrol ihracatına ve merkez bankasına yönelik yaptırımların etkisi artarken, bu darbeyi yumuşatacak alternatif stratejiler tam anlamıyla geliştirilemedi. Enerji gelirlerini güvenli kanallarda tutacak, üretimi çeşitlendirip iç ekonomiyi güçlendirecek adımlar sınırlı kaldı.

Halkın yanıtı: Altına ve dövize kaçış

Sokakta ise tablo çok net. Birçok İranlı, sıfır atma kararını “kozmetik” bir hamle olarak görüyor. Cüzdanındaki banknotun üzerinde kaç sıfır olduğundan çok, o parayla pazarda ne alabildiğine bakıyor.

Bu güvensiz ortamda tasarruf sahipleri, birikimlerini korumak için altın ve yabancı para birimlerine yöneliyor. Kuyumcu dükkânları ve döviz büroları, bu endişenin en somut göstergesi. Yerel para birimine duyulan güven zayıfladıkça, en küçük birikimler bile “güvenli liman” arayışına çıkıyor.

Sıfır atmanın teknik ve günlük hayata etkileri

Para biriminden sıfır atmanın da kendi içinde maliyeti ve zorlukları var. Öncelikle tüm banknotların yenilenmesi gerekiyor. ATM’lerden POS cihazlarına, muhasebe yazılımlarından fatura sistemlerine kadar, tüm altyapının yeni rakamlara göre ayarlanması şart. Bu da hem kamu için hem özel sektör için ciddi bir uyum süreci demek.

Günlük hayatta ise bir süre “eski-yeni” fiyatların yan yana kullanılması muhtemel. İnsanların kafasında “Bu eskiden kaç milyondu?” sorusu dolaşacak. Kısa vadede karışıklık, zaman zaman da fırsatçılık görülebilir. Etiketleri hızla yenileyenlerin, psikolojik algıyı kullanarak fiyat ayarlaması riski her zaman var.

Enflasyon düşmeden kalıcı etki zor

Daha önce benzer adımlar atan ülkelerin deneyimi, İran için de önemli bir uyarı niteliğinde. Sıfır atmak, ancak enflasyon kontrol altına alınmışsa kalıcı bir dönüşüm yaratabiliyor. Aksi halde, birkaç yıl içinde yeni banknotların üzerine de “yeni sıfırlar” eklenmesi kaçınılmaz hale geliyor.

Bu nedenle uzmanların ortak vurgusu şu: Para politikasında disiplin, bütçe açığının kontrolü, üretim kapasitesinin artırılması ve istihdam piyasasının güçlendirilmesi gibi alanlarda net ve inandırıcı bir yol haritası olmadan, rakamlardaki makyaj tek başına anlamlı olmayacak.

Toplumdaki huzursuzluk ve psikolojik boyut

Ekonomik krizin toplumsal etkileri, sadece rakamlarla ölçülemiyor. İşsizlik, alım gücündeki erime, gençlerin geleceğe dair umutsuzluğu, ülke içinde zaten yüksek olan gerginliği artırmış durumda. Böyle bir ortamda yapılan her ekonomik düzenleme, sadece teknik değil, aynı zamanda politik ve psikolojik bir mesaj taşıyor.

Sıfır atma kararı da bu açıdan iki uçlu bir bıçak. Eğer halk, bunun daha büyük bir ekonomik reform paketinin parçası olduğuna ikna olursa, kısmen pozitif bir hava yaratabilir. Tam tersine, “tek seferlik bir göz boyama” olarak algılanırsa, sisteme duyulan güvensizliği daha da derinleştirebilir.