ASEAN Neden Genişliyor ve Bu Genişleme Bölgeyi Nasıl Etkileyecek?

ASEAN Genişliyor: Timor-Leste’nin Katılımı ve Bölgesel Dönüşüm

Dünyanın farklı bölgelerinde siyasi birlikler genişleme adımları atarken, Güneydoğu Asya’da sessiz fakat kararlı bir gelişme yaşanıyor. Avrupa Birliği, Ukrayna ve diğer ülkelerin üyelik taleplerini tartışırken, ASEAN (Güneydoğu Asya Uluslar Birliği) Timor-Leste’yi yıl sonunda 11. üye olarak kabul etmeye hazırlanıyor. Bununla birlikte, ASEAN’a katılması muhtemel başka ülkeler de gündeme gelmiş durumda. Bu gelişmeler, bölgesel dinamikleri yeniden şekillendirirken ASEAN’ın küresel sahnedeki rolünü ve karşılaştığı zorlukları da gündeme taşıyor.

ASEAN’ın ne olduğu, neden genişlediği ve gelecekte hangi sınamalarla karşı karşıya olduğu soruları, bölgesel entegrasyon süreçlerine ilgi duyanlar için önem taşıyor. Bu doğrultuda ASEAN, bölgedeki siyasi istikrarı ve ekonomik büyümeyi artırma hedefiyle adımlarını sürdürüyor.

ASEAN’ın Yapısı ve Tarihsel Gelişimi

ASEAN, Brunei, Kamboçya, Endonezya, Laos, Malezya, Myanmar, Filipinler, Singapur, Tayland ve Vietnam’dan oluşan 10 üyeli bir bölgesel blok olarak faaliyet gösteriyor. Timor-Leste’nin katılımıyla bu sayı 11’e yükselecek. Toplamda 4,5 milyon kilometrekarelik bir alanı kapsayan ASEAN, yaklaşık 680 milyonluk nüfusa ve 3,8 trilyon dolarlık toplam gayri safi yurt içi hasılaya sahip.

ASEAN, 1967 yılında Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland tarafından, bölgedeki komünizm tehdidine karşı bir denge unsuru olarak kuruldu. 1990’lı yıllarda bölge genelinde barış ortamının sağlanmasıyla birlikte ASEAN’ın üye sayısı hızla arttı. Zamanla bölgesel iş birliği güçlendi ve önemli anlaşmalar hayata geçirildi. 1995 yılında bölgeyi nükleer silahlardan arındıran bir anlaşma imzalandı. 1997 Asya finans krizinin ardından bölgesel para takas sistemi oluşturuldu. 2007 yılında ise ASEAN Şartı kabul edilerek kurumsal yapı resmileştirildi.

ASEAN’ı Avrupa Birliği’ne benzetmek cazip olabilir ancak aralarında önemli farklar bulunuyor. AB süper ulusçu bir yapı olarak çok daha entegre bir sisteme sahipken, ASEAN hükümetler arası ve daha gevşek bağlara sahip bir oluşum olarak öne çıkıyor. Ekonomik, siyasi ve kültürel çeşitlilik de ASEAN’ın karakteristik özelliklerinden biri. Singapur dünyanın en gelişmiş ülkelerinden biri iken Myanmar en yoksul ülkeler arasında yer alıyor. Siyasi yapılar da farklılık gösteriyor; hatalı işleyen demokrasilerden mutlak monarşilere ve tek parti rejimlerine kadar geniş bir yelpaze mevcut.

Bölgesel Zorluklar: Myanmar Krizi ve Güney Çin Denizi Anlaşmazlığı

ASEAN, geçmişte birçok başarıya imza atmış olsa da bölgesel barışı tehdit eden önemli krizlerde etkin bir çözüm sunmakta zorlanıyor. Myanmar’daki iç savaş ve Güney Çin Denizi’ndeki sınır anlaşmazlıkları bu sorunların başında geliyor.

Myanmar’da 2021 yılında askeri darbenin ardından başlayan iç savaş devam ediyor. ASEAN, aynı yıl “Beş Maddelik Mutabakat” adı verilen bir çözüm planı açıkladı. Bu plan, çatışmaların durdurulmasını ve taraflar arasında diyalog kurulmasını öngörüyordu. Ancak aradan geçen yıllara rağmen savaş devam ediyor ve ASEAN bu planı uygulamakta başarısız oldu. Bunun temel nedenlerinden biri ASEAN’ın temel ilkelerinden biri olan “iç işlerine karışmama” prensibi ve üye ülkeler arasındaki görüş ayrılıkları oldu. Endonezya, Malezya ve Singapur askeri rejime karşı sert tutum sergilerken, Kamboçya, Laos ve Tayland daha yumuşak bir yaklaşım benimsedi.

Bir diğer kriz ise Güney Çin Denizi’nde yaşanıyor. Çin’in geniş çaplı deniz sınırı iddiaları, dört ASEAN üyesiyle çakışıyor. ASEAN ve Çin arasında bu sorunu düzenlemek için yürütülen “Davranış Kuralları” görüşmeleri 20 yılı aşkın süredir sonuçsuz kalmış durumda. Filipinler ve Vietnam, yasal olarak bağlayıcı bir düzenleme isterken; Çin’e daha yakın olan Kamboçya ve Laos bu konuda daha temkinli davranıyor.

Timor-Leste’nin Üyelik Süreci ve Önemi

ASEAN, son genişlemesini 25 yıl önce gerçekleştirmişti. Şimdi Timor-Leste’nin katılımıyla tüm Güneydoğu Asya ülkeleri ASEAN çatısı altında toplanmış olacak. Endonezya ile Timor adasını paylaşan Timor-Leste, eski bir Portekiz kolonisi. 20. yüzyılın son çeyreğinde Endonezya işgali altında kalan ülke, 2002 yılında bağımsızlığını kazandı.

Timor-Leste’nin ASEAN’a üyelik süreci oldukça uzun sürdü. 2002 yılında gözlemci statüsü kazandı, 2011’de tam üyelik başvurusu yaptı. 2022’de ilke olarak kabul edilen üyelik, 2025 yılında ASEAN Zirvesi’nde resmen onaylanacak. Üyelik süreci boyunca Timor-Leste, siyasi güvenlik, ekonomi ve sosyo-kültürel alanlarda üyelik kriterlerini karşılamak için yoğun çaba harcadı.

Bazı ASEAN ülkeleri, Timor-Leste’nin göreceli olarak fakir ve gelişmemiş olması nedeniyle üyelik konusunda endişeliydi. 2022 yılında Timor-Leste Cumhurbaşkanı, sürecin zorluğunu “ASEAN’a girmek cennete girmekten zor” diyerek dile getirmişti. Buna rağmen üyelik, hem ASEAN hem de Timor-Leste için önemli fırsatlar sunuyor. Timor-Leste, ASEAN’ın serbest ticaret anlaşmalarından faydalanabilecek, bölgesel değer zincirlerine katılabilecek ve yatırım çekme potansiyelini artırabilecek.

Öte yandan ASEAN, bölgedeki tek tam demokratik ülke olarak gösterilen Timor-Leste’yi üyeleri arasına katarak demokratik meşruiyetini artıracak. Freedom House verilerine göre Timor-Leste, Güneydoğu Asya’da “tam özgür” olarak değerlendirilen tek ülke konumunda bulunuyor. Ayrıca ASEAN, Timor-Leste’nin kalkınmasına katkı sağlayarak bölgedeki jeostratejik ticaret yolları üzerinde daha etkin bir konum elde edecek.

Genişleme Sonrası Yeni Sorular ve Gelecek Beklentileri

Timor-Leste’nin üyeliği, ASEAN’ın karar alma süreçlerini daha karmaşık hale getirebilir. Birlik, kararlarını oybirliğiyle alıyor ve Timor-Leste gibi güçlü demokratik değerlere sahip bir ülkenin katılımı, özellikle insan hakları ve yönetişim konularında yeni tartışmalar yaratabilir. Ayrıca Timor-Leste’nin düşük kişi başına gelir düzeyi, ASEAN içindeki kalkınma farkını daha da belirginleştirebilir.

Peki ASEAN bu genişlemeyle yetinecek mi? Görünen o ki kısa vadede başka üyelikler pek olası değil. Endonezya Devlet Başkanı bu yılki zirvede Papua Yeni Gine’nin üyelik başvurusuna destek verdiğini belirtti. Bangladeş de ASEAN üyeliği için nabız yokluyor. Ancak her iki ülke de coğrafi olarak Güneydoğu Asya dışında yer aldığı için üyelik kriterleri gereği bu taleplerin kabul edilmesi için ASEAN Şartı’nda değişiklik yapılması gerekiyor. Ayrıca tüm üyelerin onayı şart olduğu için bu süreçlerin yakın vadede sonuçlanması beklenmiyor.

Sonuç olarak ASEAN’ın Timor-Leste’yi kabul etmesi, bölgesel kapsayıcılığı tamamlarken aynı zamanda yeni sorumluluklar ve zorluklar da getiriyor. Myanmar krizi ve Güney Çin Denizi sorunu gibi mevcut sorunlarla uğraşırken, bir yandan yeni üyesinin kalkınmasına katkıda bulunmak zorunda kalacak. ASEAN’ın geleceği, bu dengeyi nasıl yöneteceğine bağlı olacak.