İran’da Kriz Derinleşiyor: Banka Çöküşü, Kuraklık ve Yaptırımlar Ekonomiyi Sarsıyor

Merkez Bankası, özel bankayı kamulaştırdı; enflasyon, kur krizi ve su kıtlığı ülkeyi eşi görülmemiş bir çöküşün eşiğine getirdi.

Ayandeh Bank Çöküşün Eşiğinde: Devlet Müdahalesiyle Kurtarıldı

İran Merkez Bankası, ülke tarihinin en büyük finansal müdahalelerinden birini gerçekleştirerek, iflasın eşiğine gelen özel Ayandeh Bank’ı devraldı. Bankanın 7,6 milyon mevduat sahibine “paralarınız güvende” mesajı verildi, şubelerde artık devlete ait Bank Melli Iran (BMI) tabelaları yer alıyor.

2012’de İran’ın en zengin ailelerinden Ansari Grubu tarafından kurulan Ayandeh, piyasadaki en yüksek faiz oranlarını sunuyordu. Ancak yüksek faizle toplanan mevduatlar, yıllar içinde sürdürülemez bir borç yükü oluşturdu. Banka, Merkez Bankası’ndan 5 katrilyon riyal (yaklaşık 4,6 milyar dolar) borç aldı ve bu sübvansiyonlar enflasyonu körükledi.

Tasnim Haber Ajansı’na göre, Ayandeh müşterilerinin %97’si kredi taksitlerini ödeyemez hale geldi. Bankanın 2,3 milyar dolarlık mevduata karşılık yalnızca 15 milyon dolarlık kayıtlı sermayesi bulunuyordu.

BMI, Ayandeh’in likit varlıklarını ve yükümlülüklerini üstlendi; çalışanların işine son verilmeyeceği ve mevcut faiz oranlarının sözleşme sonuna kadar korunacağı açıklandı.
Banka, dev projelere yatırdığı kredilerin çoğunu geri alamadı — en büyük örneklerinden biri, Ortadoğu’nun en büyük alışveriş merkezlerinden İran Mall oldu.

“Direnç Ekonomisi” Sınırda: Yaptırımlar Yeniden Devrede

Eylül sonunda Birleşmiş Milletler yaptırımlarının geri dönmesi, İran ekonomisini derin bir şoka soktu. Nükleer ve balistik füze programları nedeniyle çöken müzakereler sonrası, İran yeniden çifte krizle — durgunluk ve hiperenflasyon — karşı karşıya.

Riyal, Ekim itibarıyla 1 ABD doları karşısında 1,1 milyon seviyesine düştü. Enflasyonun %40–50 aralığında olduğu tahmin ediliyor. Dünya Bankası, İran ekonomisinin 2025’te %1,7, 2026’da ise %2,8 daralacağını öngörüyor.

ABD’nin baskısı, Çin’i İran petrolü alımlarını azaltmaya zorlayabilir. Her 1 dolarlık petrol fiyatı kaybı, İran’a 500 milyon dolar yıllık gelir kaybı anlamına geliyor. Uzmanlar, ekonomideki kırılganlıkların “çok boyutlu bir çöküşe” dönüşmesinden endişeli.

Toplumsal Gerginlik ve Yoksulluk Tırmanıyor

Enflasyon ve işsizlik, halkı giderek daha fazla yoksullaştırıyor. Orta gelirli memurlar ve işçiler bile gıda, kira ve eğitim masraflarını karşılayamaz hale geldi.
Bir Tahranlı memur, “300 dolarlık maaşla kirayı ve okul masrafını ödeyemiyoruz” derken, Şiraz’daki bir işçi “Artık ayda bir kez bile et alamıyoruz” dedi.

Ekonomik çöküş, 2017, 2019 ve 2022’de yaşanan protestoların yeniden patlak vermesi riskini artırıyor. Hükümetin iç raporlarında “sokak eylemlerinin kaçınılmaz” olduğu belirtiliyor.

Petrol ve Enerji: Dar Boğazda Bir Kurtuluş Arayışı

Petrol, hâlâ İran ekonomisinin GSYH’nin %25’ini oluşturuyor; ancak yeni yaptırımlar, nakliye ve bankacılık kanallarını kilitlemiş durumda.
Çin’in alımları kısmaya başlaması halinde, ihracatın çökmesi ve para biriminde yeni bir sarmalın başlaması bekleniyor. Bu durum, kamu maaşlarının ödenememesi ve ithalatın durması riskini doğuruyor.

Kuraklık Ülkeyi Vuruyor: Barajlar Yüzde 30’un Altında

İran sadece mali değil, ekolojik bir krizle de mücadele ediyor. Resmî verilere göre, ülke genelindeki baraj rezervleri bir yılda yüzde 24 azaldı.
Ekim ortası itibarıyla barajlara giren su miktarı 780 milyon metreküp, geçen yılın aynı dönemine göre %39 düşüş gösterdi.

Ulusal rezervlerin üçte biri dolu durumda; 22 baraj kritik seviyenin altına indi.
Tahran’a su sağlayan beş barajdan Amir Kabir %11 kapasiteye, Lar %2’ye düştü.
İsfahan, Huzistan, Fars ve Doğu Azerbaycan’da kuraklık oranı %20 ila %70 arasında değişiyor.
Bazı kuzey bölgelerdeki barajlar — özellikle Voshmgir ve Bustan — tamamen kurudu.

Sonbahardan bu yana ülke genelinde yağış ortalaması 1,9 mm ile tarihsel ortalamanın (56 mm) çok altında kaldı. 21 eyalette hiç yağmur düşmedi.

İsfahan’da Köyler Boşalıyor

İran İstatistik Kurumu Başkanı Gholamreza Goudarzi, kuraklığın “kırsal yaşamı kökten dönüştürdüğünü” belirterek, toprak çökmesi, göç ve tarımsal üretimin çöküşü konusunda uyardı.
Uzmanlar, acil su yönetimi önlemleri alınmazsa, İran’ın hem kırsal hem kentsel su arzının önümüzdeki aylarda tehlikeye gireceğini söylüyor.

Çöküşün Eşiğinde Bir Ülke

Bankacılık krizi, yaptırımlar, kuraklık ve siyasi izolasyonun birleşimi, İran’ı çok katmanlı bir çöküş senaryosuna sürüklüyor.
Merkez Bankası’nın Ayandeh hamlesi geçici bir istikrar sağlasa da, ekonomistler bunun daha büyük bir finansal çöküşün habercisi olabileceğini belirtiyor.
Sokakta ise güven az, öfke yüksek: halkın büyük bölümü “ekmek, su ve güvenlik” talebiyle rejime karşı yeniden hareketlenebilir.

Atilla Yeşilada ve Güldem Atabay tarafından kaleme alınan özel raporlarımıza abone olmak ister misiniz? Raporlarımız kurumsal müşterilere yöneliktir. Abonelik ücretlidir. Koşulları öğrenmek için bize e-mail atın: [email protected]