Özet:

Önümüzdeki beş yıl, “Pax Americana”dan çok-kutuplu, teknoloji odaklı ve kırılgan bir güç dengesine geçişin en riskli evresi olacak. ABD’de iç siyaset ve borç dinamikleri, Çin’in sabırlı sanayi-teknoloji stratejisi, yapay zekâ yatırımlarında şişkin değerlemeler, Avrupa’nın güvenlik/enerji ikilemi, OPEC+’ın arz denklemi, Rusya’nın uzayan savaşı ve Latin Amerika’da jeopolitik gerilimler aynı anda baskı yaratıyor. Türkiye bu tabloda “çoklu dengeleme” (hedge) stratejisi ile kaldıraç üretirken; küresel sistem, finansal likidite ve jeopolitik yanlış hesap hataları nedeniyle bir “ara rejim”e sürükleniyor.

ABD’nin Stratejik Paradoksu: İçeride tıkanma, dışarıda gösteri

Trump yönetiminin Asya turu ve “trilyon dolarlık” anlaşma söylemi, Washington’daki hükümet kapanması ve sosyal yardım tartışmalarının gölgesinde kaldı. Gıda yardımlarının siyasal pazarlığa konu olması, “güvenilir ortak” algısını zedeliyor.

• Davranışsal okuma: Kayıptan kaçınma ve “şimdiki an yanlılığı” iç politik maliyeti erteleyip dış politikada hızlı zafer arayışını teşvik ediyor.

• Para politikasında belirsizlik: Fed içindeki görüş ayrılıkları ve Aralık indirimi konusunda “kesin değil” mesajı, tahvil getirilerini yukarı iterken risk paritesi ve 60/40 portföy mantığını zorluyor.

• Borç dinamiği riski: Yüksek bütçe açığı ve artan uzun vadeli borçlanma maliyeti, büyüme yavaşlarken borç servis yükünü sürdürülemez seviyelere itebilir.

Çin’in Sabırlı Gücü: “Scrapitalism”, enerji ve metallere dayalı üstünlük

Pekin, düşük profilli ama uzun vadeli hamlelerle sanayi üstünlüğünü derinleştiriyor.

• Sanayi/enerji sinerjisi: Alüminyum gibi enerji yoğun metallerde maliyet liderliği; Endonezya, hidro ve yenilenebilir hatlarındaki kapasite artışıyla destekleniyor.

• Tedarik zinciri çekirdeği: Trump-Xi “mütarekesi” Pekin’in pazarlık gücünün arttığını, kritik minerallerde geçici yumuşamanın ise bağımlılığı bütünüyle çözmediğini gösteriyor.

• Doktrin evrimi: “Gücünü gizle, zamanını bekle”den “gücünü göster ama kışkırtma”ya. Açık çatışmadan kaçınırken Körfez, Afrika ve Latin Amerika’da altyapı/ticaret ağlarını büyütüyor.

Yapay Zekâ İmparatorluğu: Büyüme mi balon mu?

Yılın ilk yarısında ABD büyümesinin önemli kısmını veri merkezleri ve donanım yatırımları sürükledi. Ancak mega-teknoloji şirketlerinin borçla hızlanan capex dalgası (AI/datalake/veri merkezi), 1990’ların dotcom çağrışımlarını güçlendiriyor.

• Aşırı güven ve sürü davranışı: Değerlemeler, üretkenlik kazanımlarının ispatından hızlı koşuyor. Getiri gecikirse sert düzeltme riski artar.

• İstihdamın geleceği: Algoritmik gözetim, işyeri güvenliği ve otomasyon başlıkları toplumsal gerilimi besliyor; Gen-Z’nin dijital protesto dalgaları bölgesel olarak yayılıyor.

Avrupa’nın İkilemi: Güvenlik için ABD, sanayi için stratejik özerklik

Euro Bölgesi’nde büyüme nabzı zayıf, enerji maliyetleri ve veri merkezlerinin elektrik talebi artıyor. Ticaret savaşları ekipman ve altyapı maliyetlerini şişirirken, savunmada ise ABD’ye bağımlılık tartışması derinleşiyor.

• Türkiye faktörü: Eurofighter dosyası, Avrupa’nın sanayi kapasitesini canlı tutma arzusuyla Türkiye’nin acil modernizasyon ihtiyacının kesiştiği alan. Ankara aynı zamanda S-400 ve milli KAAN ile “çoklu dengeleme” yapıyor.

• Yunanistan’ın stratejik miyopluğu: Doğu Akdeniz’de başarısız ittifak zincirine rağmen “batık maliyet” yanlılığı sürüyor; Gazze sonrası İsrail’e “tam hizalanma”nın sürdürülemezliği belirginleşiyor.

OPEC+ ve Petrol: Üçlü tehdit altında kırılgan denge

Arz fazlası görünümü, Rus ihracatına yönelik yaptırımlar ve Çin talebindeki yavaşlama kartelin uyumunu zorluyor.

• Sembolik artışlar, yapısal sorunlar: Muhtemel mütevazı üretim artışları piyasa etkisini sınırlasa da, disiplin kaybı ve bazı üyelerin kapasite engelleri OPEC+’ın etkinliğini aşındırıyor.

• Körfez fonlarının dönüşümü: Suudi PIF’in AI-havacılık-endüstri yatırımları “pasif fon”dan “şirket kurucu” aşamasına geçişi simgeliyor; ancak petrol fiyatı düşüşleri bu dönüşümü finansal olarak zorlayabilir.

Rusya: Askerî yıpranma, etnik gerilim ve gösteri nükleer programı

Nükleer tahrikli sistem testleri “stratejik gösteri” niteliğinde; sahada ise insan gücü kayıpları ve azınlık bölgelerine yansıyan yük, orta vadede iç siyasi risk yaratıyor. Uzayan savaş, maliyet ve moral aşınmasıyla Kremlin’in manevra alanını daraltıyor.

Latin Amerika: Venezuela dosyasında çerçeve savaşı

Muhalefet içi parçalanmışlık, “narko-terör” söylemi ve dış müdahale çağrıları, kısa vadeli rejim değişimi/uzun vadeli kaos riskini artırıyor. Bölgesel anti-Amerikan refleks, Çin’in nüfuzunu büyütebilir.

Medya-Demokrasi Sıkışması: Panoptikon çağının siyaseti

Küresel ölçekte medya özgürlüğündeki gerileme, dijital gözetim altyapılarıyla birleşince ifade ortamını daraltıyor. Otoriter pratikler demokratik rejimlerde de retorik ve idari baskılarla karşılık buluyor; buna karşılık Milk Tea Alliance gibi ağlar yeni direnç alanları yaratıyor.

Finansal Sistem: Likidite daralması ve gölge kaldıraçlar

Repo piyasasında zaman zaman görülen “koridor dışı” sapmalar ve bilançodışı finansman (AI capex’in özel yerleşimlerle borçlanma yoluyla şişmesi), 2008 sonrası kurulan emniyet kemerlerinin etrafından dolanma riski taşıyor.

• Piyasa tepkisi: Fed’in parçalı mesajları tahvil/doları oynatırken, kısa vadeli kesintilere duyarlı işlemler pahalılaştı; uzun vade ise büyüme/enflasyon sürprizlerine açık.

Türkiye için dersler: Çoklu dengelemede üç hat

1. Savunma ve Sanayi: Eurofighter geçiş köprüsü + KAAN/yerli motor takvimi + elektronik/füze entegrasyonu; ambargo riskine karşı çok kanallı tedarik.

2. Enerji ve Madenler: AI-veri merkezi dalgası elektrik ve şebeke ekipmanı talebini artırırken, kritik madenlerde ortaklıklar/uzun vadeli alım sözleşmeleri.

3. Finansal İstikrar: Dış talepte yavaşlama ve küresel faiz belirsizliği varken, borç çevriminde vade uzatma ve kur-faiz riskinin dengelenmesi; gölge finansman araçlarına temkin.

Beş kritik tetikleyici

• ABD borç/GSYH ve uzun vadeli faiz: Servis yükü büyümeyi boğarsa mali/para politikası seçenekleri daralır.

• AI verimlilik testi (2026): Somut üretkenlik kanıtı gelmezse teknoloji değerlemelerinde sert düzeltme olabilir.

• Tayvan hattı: “Geçici mütareke” kalıcı yarışın yerini tutmuyor; yanlış hesap riski yüksek.

• Avrupa enerjisi: Veri merkezleri ve sanayi elektriği arzı fiyatları sıçratırsa dezenflasyon beklentileri bozulabilir.

• OPEC+ uyumu: Disiplin çözülürse, petrol şokları Körfez projeksiyonlarını alt üst edebilir.

Sonuç: Eski düzen öldü, yenisi sancılı doğuyor

Ne ABD eski hegemon gücünde ne de Çin tek başına yeni hegemon. Arada, kırılgan ve tehlikeli bir geçiş koridorundayız. Davranışsal ekonominin öğrettiği gibi, belirsizlik altında aktörler hata yapmaya meyilli; bu nedenle ihtiyat, çeşitlendirme ve senaryo bazlı planlama her zamankinden kıymetli. Türkiye’nin çoklu dengeleme stratejisi bu dönemde rasyonel; fakat zamanlama, kapasite ve finansman kısıtlarını göz ardı eden hiçbir plan ayakta kalmaz. Önümüzdeki beş yıl, bu yeni düzenin kurallarını yazacak—ya kontrollü bir evrimle ya da sert bir krizle.

Yazar: Can İlker — Bir Düşünür, Ekonomist / Stratejist

“Zamanın ilerisinde olmak yanlış olmaktan farksızdır.”
“Güven ruh gibidir; terk ettiği bedene dönmez.”
“Bolluk kolay krediyi, kolay kredi kötü tahsisi, kötü tahsis büyük zararı, zarar kredi kesintisini, kesinti de döngünün sonunu getirir.”